مرور زمان یعنی مدتی که در قانون مشخص شده و در آن زمان کسی که شکایتی دارد می تواند شکایت خود را طرح کند یا شکایت خود را پیگیری کند و یا صادر شدن حکم و اجرای مجازات را از دادگاه تقاضا کند.
اگر شاکی بعد از سپری شدن مدت زمانی که در قانون مشخص شده است که در ادامه این نوشتار به طور کامل توضیح خواهیم داد، هر کدام از اقداماتی که در بالا به آن اشاره کردیم (شکایت خود را طرح کند یا شکایت خود را پیگیری کند و یا صادر شدن حکم و اجرای مجازات را از دادگاه تقاضا کند) را از دادگاه بخواهد، دادگاه به تقاضای او رسیدگی نمی کند و در اصطلاح، دادگاه قرار موقوفی تعقیب یا مجازات صادر می کند.
انواع مرور زمان
در ادامه به بررسی هر یک از انواع مرور زمان می پردازیم.
نوع اول : مرور زمان شکایت
معنای مرور زمان شکایت این است که در جرایم قابل گذشت، کسی که از وقوع جرمی زیان دیده مهلت مشخصی دارد که از طرف مقابل شکایت کند. در صورتی که این مدت مشخص تمام شود و کسی که از وقوع جرم زیان دیده شکایت مطرح نکند دادگاه دیگر درخواست او برای شکایت را قبول نمی کند.
بر اساس ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی در جرایم تعزیری قابل گذشت که در ادامه بعضی از مصادیق آن جرایم را نام می بریم کسی که از جرمی زیان دیده یک سال مهلت دارد که از طرف مقابل خود شکایت کند در غیر اینصورت شکایت او در دادگاه قبول نمی شود.
البته دو مورد استثنا برای این مهلت یک سال در نظر گرفته شده است:
- شاکی یا کسی که جرمی نسبت به او اتفاق افتاده است تحت سلطه یا در اختیار کسی بوده که باید از او شکایت می نموده.
- کسی که جرمی نسبت به او اتفاق افتاده است به علت شرایط خاص که مورد قبول قاضی نیز قرار گرفته است اصلا امکان مطرح نمودن شکایت نداشته است.
لازم به ذکر است اگر نسبت به کسی جرمی اتفاق بیفتد و او قبل از سپری شدن یک سال از طرح کردن شکایت فوت کند، هر کدام از ورثه او شش ماه از تاریخ فوت او فرصت دارند علیه کسی که جرمی مرتکب شده است شکایت کنند.
آیا استثنایی برای مهلت یک ساله شکایت وجود دارد
بله در شکایت از جرم صدور چک پرداخت نشدنی مدت مرور زمان شش ماه است و نه یک سال. به عبارت دیگر اگر دارنده چک در مدت ۶ ماه از تاریخ صدور چک برای وصول و دریافت مبلغ چک به بانک مراجعه نکند یا پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک شکایتی علیه صادر کننده مطرح نکند دیگر امکان طرح شکایت کیفری برای او امکان پذیر نمی باشد.
سوال. در جرایمی که به صورت ادامه دار انجام می شود مدت مرور زمان یک ساله چگونه محاسبه می شود؟
برای مثال شوهر برای مدت ۵ سال است که نفقه زن را پرداخت نمی کند، حق شکایت زن تا زمانی که شوهر نفقه نمی دهد و یک سال بعد از آن ادامه دارد. در این مثال تا زمانی که شوهر همچنان نفقه زن را پرداخت نمی کند زن می تواند برای دریافت نفقه ۵ سال پیش خود هم شکایت مطرح کند.
سوال. آیا طرفین می توانند با یک دیگر توافق کنند اگر جرمی انجام شد کسی که نسبت به او جرمی انجام شده بعد از گذشت مدت یک ساله همچنان بتواند شکایت خود را مطرح کند؟
خیر، بر اساس قانون توافق دو طرف هیچ تاثیری در عدم رسیدگی دادگاه پس از گذشت مرور زمان یک سال شکایت ندارد.
جرایم قابل گذشت
جرم قابل گذشت یعنی جرمی که در آن همه چیز وابسته به خواست و اراده شاکی یا همان کسی است که جرم نسبت به او اتفاق افتاده است. یعنی تا زمانی که او شکایت نکند کسی متهم را مورد بازخواست قرار نمی دهد و به محض این که او از شکایت خود صرف نظر کند متهم آزاد می شود و دیگر هیچ مسئولیتی ندارد.
اگر در قانون در مورد جرمی مشخص نشده باشد که این جرم قابل گذشت است یا غیرقابل گذشت باید آن را غیر قابل گذشت در نظر بگیریم.
در ماده ۱۰۴ قانون مجزات اسلامی اصلاحی ۱۳۹۹/۰۲/۲۳ کلیه جرایم قابل گذشت مشخص شده اند.
نوع دوم : مرور زمان تعقیب جرم
مرور زمان تعقیب جرم یعنی پس از گذشت مدت زمانی از تاریخی که جرم اتفاق افتاده است هیچ اقدامی برای تعقیب متهم صورت نگرفته است. در این صورت بعد از گذشت مدت های مشخص شده در ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی که با توجه به درجه و اهمیت جرایم متفاوت می باشد دیگر دادگاه مجاز به تعقیب متهم یا کسی که جرم را انجام داده است نمی باشد.
منظور از اقدامات تعقیبی چیست؟
منظور اقداماتی است که ماموران دادگاه برای پیگیری پرونده انجام می دهند مانند: احضار، جلب و بازجویی از متهم، شنیدن شهادت شاهد و کسانی که از وقوع جرم اطلاع دارند، تحقیقات محلی و …
بر خلاف مرور زمان شکایت که فقط در جرایم قابل گذشت کاربرد داشت، مرور زمان تعقیب جرم هم در جرایم قابل گذشت و هم در جرایم غیر قابل گذشت تاثیر گذار است.
در جرایمی مانند ترک نفقه (شوهر نفقه زن را پرداخت نمی کند) که وقوع جرم ادامه دار است تا زمانی که کسی که جرم را انجام می دهد آن را متوقف نکرده است مرور زمان تعقیب جرم محاسبه نمی شود در این موارد از تاریخی که جرم دیگر انجام نشد در این مثال از تاریخی که شوهر نفقه زن را پرداخت کرد مرور زمان تعقیب جرم شروع می گردد.
در مواردی که تعقیب جرم به علت های قانونی متوقف شده و پرونده در دادگاه بایگانی می شود در مدتی که پرونده در دادگاه به صورت موقت متوقف مانده است این مدت جز مدت مرور زمات تعقیب جرم محسوب نمی شود.
برای مثال ادامه رسیدگی به پرونده بستگی به نتیجه رسیدگی و تعیین تکلیف موضوعی در دادگاه دیگر دارد در این صورت پرونده اصلی در دادگاه بایگانی می شود تا نتیجه رسیدگی در دادگاه دیگر مشخص شود.
لازم به ذکر است در مورد حوادث طبیعی و اجتماعی مانند جنگ، سیل، زلزله هم مدتی که پرونده به صورت موقت بدون اقدام قضایی بوده مرور زمان به مدت توقف پرونده تعلق نمی گیرد.
اگر در مورد پرونده ای هیچ اقدام و تعقیبی انجام نشده باشد مرور زمان تعقیب جرم از تاریخی که جرم اتفاق افتاده است محاسبه می شود.
بیشتر بدانیم : دلایل صدور قرار منع تعقیب چیست
نوع سوم : مرور زمان صدور حکم
مرور زمان صدور حکم مربوط به زمانی است که پرونده در دادگاه مطرح است و تعقیب و پیگیری پرونده صورت گرفته است ولی از آخرین اقدامی که دادگاه انجام داده است مهلت مشخصی سپری شده و رای صادر نشده است.
بنابراین در این مورد حتی در صورتی که محاکمه به طور کامل انجام شده است بعد از گذشت مدت مرور زمان صدور حکم دادگاه به جای رای به محکومیت یا تبرئه متهم باید قرار موقوفی تعقیب صادر کند.
تفاوت مرور زمان صدور حکم با مرور زمان تعقیب در این است که در مرور زمان تعقیب هنوز تعقیب به جریان نیفتاده است اما در مرور زمان صدور حکم، تعقیب و تحقیق شروع شده است اما به دلایلی متوقف شده است.
ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی با توجه به اهمیت جرایم برای هر دسته از آن ها مدت مشخصی را به عنوان مرور زمان صدور حکم تعیین نموده است.
نکته مهم در مورد مرور زمان تعقیب این است که فقط در مورد جرایم تعزیری یعنی جرایمی که دارای مجازات حد ، قصاص و دیه نباشد کاربرد دارد.
منظور از مجازات حد چیست و شامل چه جرایمی می شود؟
منظور مجازات هایی است که در اسلام همه مشخصات از جمله میزان آن و نحوه اجرای مجازات مشخص شده است.
جرم هایی که دارای مجازات حد می باشند و به هیچ عنوان مرور زمان تعقیب در مورد آن ها رعایت نمی شود عبارت اند از:
زنا، لواط، مساحقه، قوادی، قذف، سب نبی، مصرف مسکر، سرقت، محاربه، بغی، افساد فی الارض، تفخیذ
منظور از مجازات قصاص چیست؟
قصاص مجازات کسی است که عمدا صدمه ای به جان یا اعضای بدن طرف مقابل خود وارد می کند.
منظور از مجازات دیه چیست؟
دیه مجازات کسی است که به صورت غیر عمدی صدمه ای به جان یا اعضای بدن طرف مقابل خود وارد می کند.
نوع چهارم: مرور زمان اجرای مجازات
منظور از مدت زمان اجرای مجازات یا همان اجرای حکم این است که پس از این که رای صادر شد و نسبت به آن اعتراض نشد یا اعتراض صورت گرفت ولی همان رای قبلی تایید شد در این صورت حکم قطعی می شود.
پس از این که حکم قطعی شد باید مجازات اجرا شود. در صورتی که مدت مربوط به اجرای مجازات که در ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی بر اساس دسته بندی اهمیت جرم ها مشخص شده است سپری شود و مجازات مجرم اجرا نشود دیگر نمی توان حکم را اجرا کرد و به اصطلاح دادگاه قرار موقوقی اجرای مجازات صادر می کند.
لازم به ذکر است مرور زمان اجرای مجازات مانند مرور زمان صدور حکم در مورد جرایمی که دارای مجازات حد، قصاص و دیه هستند قابل محاسبه نیست.
آیا در همه جرایم تعزیری مرور زمان قابل اعمال است؟
خیر، بعضی جرایم اگرچه در دسته جرایم تعزیری قرار می گیرند ولی مشمول مرور زمان نمی شوند که از جمله می توان به جرایم زیر اشاره کرد:
- کلاهبرداری
- جرایم موضوع قانون مبارزه با مواد مخدر
- جرایم اقتصادی
- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی
- فروش مال غیر
- رشا و ارتشا
- اختلاس
- قاچاق کالا و ارز
- جرایم مالیاتی
- پولشویی
در صورتی که مبلغ موضوع جرم بیش از صد میلیون تومان باشد. در این مورد باید به این موضوع اشاره کنیم که مبلغ موضوع جرم (صد ملیون تومان ) در تاریخی که جرم اتفاق افتاده است ملاک است.
در صورتی که اجرای مجازات مجرم شروع شود ولی به هر علتی اجرا متوقف شود زمان شروع مرور زمان اجرای مجازات از تاریخ قطع و توقف مجازات محاسبه می شود.
در صورتی که اجرای مجازات چند دفعه قطع شود شروع مرور زمان از تاریخ آخرین توقف می باشد و مدت های توقف قبلی در مرور زمان محاسبه نمی شوند.
در صورتی که اجرای مجازات به علت رفتار عمدی مجرم قطع شود مانند اینکه فرار کند در این صورت مرور زمان اجرای مجازات اعمال نمی شود.
در موردی که کسی مجازات اصلی او به علت سپری شدن مدت مرور زمان، دیگر قابل اجرا نباشد، عدم اجرای مجازات او ارتباطی با آثار دیگر محکومیت او مانند محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی ندارد و این مجازات تبعی همچنان در مورد او اجرا می شود.
در صورتی که مجرم دارای آزادی مشروط باشد و به هر علت آزادی مشروط او لغو شود، از تاریخ لغو آزادی مشروط مدت مرور زمان اجرای مجازات شروع می شود.
سوال. آیا در موردی که رای دادگاه بدون حضور متهم یا کسی که جرم انجام داده است صادر شده باشد می توان برای اجرای مجازات آن مدت مرور زمان اجرای مجازات در نظر گرفت؟
بله، در صورتی که مدت مربوط به واخواهی و تجدیدنظر سپری شود، رای صادر شده قطعی است و مانند سایر موارد مرور زمان اجرای حکم در مورد آن محاسبه می شود.
تفاوت مرور زمان اجرای مجازات با مرور زمان تعقیب و صدور حکم چیست؟
اولین تفاوت این است که مدت مرور زمان اجرای مجازات از مدت مرور زمان تعقیب یا صدور حکم بیشتر است.
دوم اینکه در صورتی که یک ایرانی در خارج از کشور جرمی انجام دهد اما تحت تعقیب قرار نگیرد در دادگاه ایران نمی تواند ادعا کند به علت گذشت مدت مرور زمان تعقیب جرم یا صدور حکم دیگر امکان رسیدگی به جرم او وجود ندارد ولی در صورتی که در دادگاه های خارج به جرم او رسیدگی شده و رای به محکومیت و مجرم شناختن او صادر شده باشد ولی مجازات او اجرا نشده باشد در صورتی که مدت مرور زمان اجرای مجازات او سپری شده باشد دیگر در دادگاه های ایران نمی توان مجازات او را اجرا نمود.
در صورتی که مجرم بر اساس مدت های تعیین شده در قانون مشمول مرور زمان تعقیب، صدور حکم یا اجرای مجازات قرار بگیرد کسی که از جرم او ضرری به او وارد شده همچنان می تواند دعوای ضرر و زیان خود را در دادگاه طرح کند.