خیارات قرارداد : یکی از مسائل مهم مربوط به حوزه قراردادها مباحث مربوط به حوزه خیارات قراردادی میباشد.
خیار به معنی اجازه و اختیاری است که به وسیله قانون یا توافق طرفین به شخصی داده شده است که بتواند در صورت وجود شرایط معامله را فسخ نماید.
حق فسخ نیز به معنای حق پایان بخشیدن به قرارداد به صورت یکجانبه میباشد. قانونگذار برای استحکام بخشیدن به قراردادها اصل را بر لزوم آنها بنا نهاده است به این معنی که در غیر از موارد مشخص شده که اختیار فسخ وجود دارد یا در مواردی که عقد جایز میان طرفین منعقد میشود هیچ یک از آنها امکان بر هم زدن قرارداد را نخواهد داشت.
عقود جایز و خیارات به طور دقیق در قانون مدنی مشخص شده اند که در ادامه این گفتار به بررسی انواع خیارات خواهیم پرداخت.
انواع خیارات در قرارداد
پیش از این بیان کردیم که خیار به معنای اختیار فسخ معامله میباشد و همانگونه که گفتیم باید از سوی قانون این حق به اشخاص داده شود. بنابراین قانونگذار در مقام ذکر این اختیار موارد زیر را در ماده ۳۹۶ قانون مدنی پیش بینی کرده است که به صورت تفصیلی به تفسیر هریک از آنها خواهیم پرداخت.
- خیار غبن
- خیار مجلس
- خیار حیوان
- خیار شرط
- خیار تاخیر ثمن
- خیار رویت و تخلف وصف
- خیار عیب
- خیار تدلیس
- خیار تبعض صفقه
- خیار تخلف شرط
خیار مجلس
زمانی که طرفین یک قرارداد برای انعقاد در یک مکانی گرد هم می آیند به آن مکان مجلس میگویند که صحبتهای آنها منتهی به انعقاد یک معامله خواهد شد.
قانونگذار در ماده ۳۹۷ قانون مدنی این حق را به طرفین آن قرارداد داده است مادامی که مجلس عقد را ترک نکرده باشند حتی اگر توافقاتی نیز میان آنها صورت گرفته باشد بتوانند از تصمیم خود صرف نظر کرده و به طور یکجانبه عقد را فسخ کنند. این اختیار با خارج شدن از مجلس از بین خواهد رفت و دیگر امکان استفاده از آن وجود نخواهد داشت.
خیار حیوان
این خیار از دسته خیارات مختص عقد بیع یا خرید و فروش است. زمانی که موضوع معامله یا مبیع حیوان باشد، مشتری حق دارد تا سه روز حیوان را بازگردانده و معامله را فسخ نماید.
این حق به این دلیل به مشتری داده شده که ممکن است حیوان موضوع معامله دارای بیماری یا نقصی باشد که در هنگام انجام معامله مشخص و نمایان نبوده و بعد از مدتی نمایان شود.
به همین دلیل مدت کوتاه و منطقی مشخص شده و از سوء استفاده افراد در این زمینه جلوگیری خواهد کرد. برخی این خیار را به معاملات مربوط به خودرو در امروز نیز مرتبط دانستند که بی ربط هم نیست اما وکیل دعاوی قرارداد بیان میکند از آنجایی که قانونگذار به صراحت از حیوان نام برده است امکان بسط دادن آن به خودرو و سایر موارد نمیباشد.
خیار شرط
خیار شرط را میتوان به دلیل کاربرد زیادی که در حقوق قراردادها دارد یکی از مهمترین خیارات دانست.
در ماده ۳۹۹ قانون مدنی برای تعریف خیار شرط چنین بیان شده است که “در عقد بیع ممکن است شرط شود که در مدت معین برای بایع یا مشتری یا هر دو یا شخص خارجی اختیار فسخ معامله باشد.”
بنابراین متوجه میشویم که یکی از شروط ضمن عقد است که طرفین برای وجود آن با یکدیگر توافق میکنند و میتواند برای هرکدام از آنها یا شخص ثالثی در نظر گرفته شود. نکته مهمی که در خصوص خیار شرط وجود دارد این است که تعیین مدت از واجبات آن میباشد زیرا اگر مدت معینی نداشته باشد هم خودش باطل بوده و هم سبب بطلان عقد خواهد شد. همچنین بهتر است بدانید که بیع شرط با خیار شرط نیز متفاوت است.
خیار تاخیر ثمن
تادیه ثمن به معنای پرداخت بهای معامله میباشد که باید از سوی مشتری صورت بگیرد. زمان پرداخت بهای معامله معمولا از سوی طرفین قرارداد مشخص میشود که در چه تاریخی باشد اما اگر سوی آنها توافقی صورت نگرفته باشد باید ظرف مدت سه روز ثمن معامله پرداخت گردد.
بر اساس ماده ۴۰۲ قانون مدنی اگر پیش از تسلیم مبیع از سوی فروشنده پرداخت ثمن از سوی مشتری صورت نگیرد، فروشنده با استفاده از خیار تاخیر ثمن میتواند معامله را فسخ کند.
همانطور که بیان شده است این اختیار فسخ تنها در زمانی هست که هنوز مورد معامله به مشتری داده نشده باشد در صورتی که مورد معامله در دست مشتری باشد، فروشنده میتواند دعوای خسارت تاخیر تادیه بر علیه وی در دادگاه اقامه نماید.
خیار رؤیت و تخلف وصف
یکی از انواع خیارات قراردادی مربوط به خیار رویت و تخلف از وصف میباشد که تنها در شرایط خاصی به وجود می آید.
قانونگذار برای پیش بینی این خیار در ماده ۴۱۰ قانون مدنی چنین بیان داشته است که “هر گاه کسی مالی را ندیده و آن را فقط به وصف بخرد بعد از دیدن اگر دارای اوصافی که ذکر شده است نباشد مختار میشود که بیع را فسخ کند یا به همان نحو که هست قبول نماید.”
بنابراین تنها این خیار زمانی دارای مصداق است که خریدار بدون رویت مال معامله نماید و پس از مشاهده متوجه شود مال، وصفی که ذکر شده است را دارا نیست.
این خیار تنها در اموالی قابل استفاده است که عین معین مانند یک ملک مشخص هستند و در اموال کلی مانند برنج طارم قابل استفاده نیست.
در اموال کلی فروشنده موظف است مالی را به مشتری تسلیم نماید که دارای وصف بیان شده باشد. برای آگاهی از مصادیق این خیار میتوانید از وکلا متخصص مشاوره حقوقی فسخ قرارداد دریافت نمایید تا به صورت تخصصی در مسئله شما را راهنمایی کند.
خیار غبن
قانونگذار در ماده ۴۱۶ به طرفین قرارداد این اجازه را داده است که در صورت مغبون شدن معامله را فسخ نمایند. غبن به معنای فریب خوردگی میباشد.
در ادامه قانونگذار اشاره میکند که اختیار فسخ معامله تنها در صورتی است که غبن باید فاحش باشد یعنی فریب خوردگی به صورتی باشد که امکان چشم پوشی از آن نباشد.
غبن فاحش به این معنا میباشد که خریدار مال را به میزان زیادی بیشتر از قیمت بازار خریداری کند برای مثال خانه ای که به مبلغ ۵ میلیارد تومان است را به مبلغ ۸ میلیارد ریال خریداری کند.
شرط دیگری که برای استفاده از خیار غبن وجود دارد این است که خریدار نباید در زمان معامله نسبت به قیمت بازار اطلاع داشته باشد زیرا در این صورت دیگر فریب نخورده است و با خواست خود این معامله را انجام داده است.
آخرین شرط آن نیز استفاده فوری در زمان اطلاع از فریب خوردگی میباشد زیرا اولا، طولانی شدن مدت استفاده از آن بر خلاف اصل استحکام قراردادها است و دوما به معنای پذیرش آن به صورت ضمنی از سوی طرف قرارداد است.
خیار عیب
یکی دیگر از انواع خیارات که از سوی قانونگذار در ماده ۴۲۲ قانون مدنی پیش بینی شده است مربوط به معیوب بودن مورد معامله میباشد.
البته باید بدانید که این فرض تنها در زمانی دارای مصداق است که توافق میان طرفین بر سر کالای سالم باشد و عیب مورد نظر پنهان باشد.
به همین دلیل یکی از شرایط به وجود آمدن خیار عیب عدم آگاهی خریدار نسبت به آن است. مشتری در این صورت هم میتواند با استفاده از حق فسخی که قانونگذار به او داده است معامله را به طور کلی فسخ نماید و همچنین میتواند مابه تفاوت قیمت مال معیوب با مال سالم را با توجه به عرف دریافت نماید که به آن ارش گفته میشود.
در صورتی که خریدار ارش دریافت کند دیگر حق استفاده از خیار عیب را نخواهد داشت.
خیار تدلیس
یکی از مسائل مهمی که نه تنها در عقود معوض بلکه در سایر عقود نیز مورد استفاده قرار میگیرد مربوط به خیار تدلیس میباشد.
تدلیس به معنای فریب کاری در قرارداد است که اگر از سوی هر یک از طرفین صورت بگیرد دیگری حق بر هم زدن قرارداد را خواهد داشت.
این خیار نه تنها در عقود معوض مانند بیع دارای مصادیق بسیاری است بلکه در عقد نکاح نیز کاربرد زیادی دارد. برای مثال زوج برای اینکه بتواند زوجه را برای ازدواج قانع کند خودش را به شاغل در عناوین دروغین مینامد و یا وضعیت مالی ظاهرا خوبی را به وسیله فریب کاری خود قرار میدهد.
قانونگذار برای حمایت از افرادی که در نتیجه فریب کاری طرف دیگر قرارداد متضرر میشوند اجازه فسخ قرارداد و فسخ نکاح را داده است تا بروز ضرر و خسارت بیشتر جلوگیری نمایند.
در برخی موارد نیز میتوانند با وکیل کیفری مسئله خود را در میان گذاشته و با پیگیری قضائی از مراجع کیفری فرد را مجازات نمایند.
خیار تبعض صفقه
برای تعریف خیار تبعض صفقه بهتر است به متن قانون در ماده ۴۴۱ قانون مدنی مراجعه کنیم که آنرا چنین تعریف کرده است.“ خیار تبعض صفقه وقتی حاصل میشود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی از جهات باطل باشد در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است ثمن را استرداد کند.”
بنابراین اگر مبیع دارای چند بخش باشد که برای مثال بخشی از آن تلف شود، مشتری حق دارد که معامله را نسبت به بخش باقی مانده قبول کرده و به میزان تلف شده از مبیع، مبلغ مشخصی را دریافت نماید و یا از اختیار فسخ خود استفاده کرده و به طور کلی ثمن معامله را از فروشنده پس بگیرد.
در صورت استفاده از خیار تبعض صفقه معامله به دو بخش صحیح و باطل تقسیم بندی میشود که برای قسمت باطل آن مشتری مستحق دریافت ثمنی است که پیش از آن پرداخت کرده است.
خیار تخلف شرط
شروط قراردادی از پیچیده ترین مباحث در این حوزه میباشد زیرا افراد میتوانند هر شرطی که مخالف با ذات عقد، قوانین و مقررات و شرع نباشد را در این شروط بگنجانند.
شروط ضمن عقد به صورت کلی به سه دسته شرط صفت، شرط فعل و شرط نتیجه تقسیم بندی میشود. در شرط صفت که بیان کننده داشتن وصف خاصی در مورد معامله است اگر یکی از طرفین خلاف آن عمل نماید دیگری اختیار فسخ قرارداد را خواهد داشت.
شرط نتیجه نیز قواعد مشابهی دارد و اگر نتیجه تعهد شده از سوی متعهد حاصل نگردد دیگری حق برهم زدن معامله را به صورت یکجانبه خواهد داشت.
اما در خصوص شرط فعل چه تعهد بر انجام فعلی باشد و چه تعهد بر ترک فعلی صورت بگیرد، اگر متعهد به تعهد خود عمل نکند باید در ابتدا وی را از طریق مراجع قضائی اقدام کرده و در صورتی که اجبار او ممکن نباشد حق فسخ پیدا خواهد کرد.
خیار تعذر از تسلیم
یکی از وظایف فروشنده کالا تسلیم و تقدیم آن به مشتری است به نحوی که بتواند استفاده لازم را از مورد معامله داشته باشد.
خیار تعذر تسلیم زمانی موضوعیت پیدا میکند که فروشنده نتواند مورد معامله را به مشتری تحویل دهد که در این صورت مشتری حق فسخ معامله را خواهد داشت.
برای انجام هر معامله ای تسلیم با توجه به عرف آن موضوع از سوی فروشنده صورت میگیرد. گاهی ممکن است مکان تسلیم مبیع و گاهی زمان آن و در برخی از موارد هردوی آنها دارای اهمیت باشد.
برای مثال شخصی برای شب عروسی خود به تعداد ۱۰۰ عدد غذا برای پذیرایی از میهمانان خود به فروشنده سفارش میدهد. حال اگر فروشنده حتی چند ساعت تاخیر داشته باشد سبب از بین رفتن موضوعیت قرارداد برای مشتری خواهد شد که میتواند اقدام به فسخ معامله کند.
اما در برخی موارد دیگر مانند تحویل تعدادی خودرو ممکن است حتی چندین روز تاخیر حاصل گردد اما هنوز موضوعیت معامله پابرجاست.
به همین استفاده از خیار تعذر تسلیم نیاز به دریافت راهنمایی از یک وکیل قراردادی مجرب است که در این زمینه به راهنمایی شما بپردازد.
اسقاط کافه خیارات به چه معناست؟
برای استفاده از تمامی خیارات قراردادی که در این گفتار به توضیح آنها پرداختیم شخصی که خیار برای او ایجاد میگردد مختار به انتخاب در استفاده از آن است. به همین دلیل میتوانند به طور کلی طرفین قرارداد برای از بین بردن آن توافق نمایند که به آن اسقاط کافه خیارات گفته میشود.
پرسش و پاسخ درباره انواع خیارات قرارداد
به طور کلی در این گفتار به تعریف و نحوه استفاده از انواع خیارات قراردادی پرداختیم. اما توضیح درباره جزئیات هر یک از آنها و بیان مصادیق آن از حوصله این مطلب خارج میباشد.
بنابراین میتوانید برای دریافت راهنمایی هر چه دقیق تر در این زمینه از مشورت های وکلای دادگستری که در زمینه قراردادها فعالیت میکنند استفاده نمایید.